Лунінец. Свята-Крыжаўзвіжанская царква
2013.06 Фота: Чувак А.
Гістарычны агляд:
Знаходзіцца ў цэнтры старой часткі горада. Пабудавана на месцы старой царквы, пра якую вядома наступнае:

Пабудавана ў 1811 г. на сродкі прыхаджан, на самым высокім месцы ў цэнтры паселішча — на жоўта-белым пясчаным узвышшы грудка. У чэрвені 1873 г. прыходы Мінскай епархіі з інспекцыйнымі мэтамі наведаў епіскап Мінскі і Бабруйскі Аляксандр. Адслужыўшы малебен, пасля агляду царквы, пагоста і пабудоў, епіскап зрабіў нешта накшталт экзамена па веданні закона Божага для вучняў народнага вучылішча, і за добрыя адказы ўзнагароджваў дзяцей крыжыкамі. З апісання царквы: "Царква Лунінецкая ў імя Узвіжання Чэснага Крыжа, драўляная, трывала абноўленая, іканастас не стары, з абразамі старога жывапісу, але прыстойны, посуд харошы, бібліятэка значная, архіў знойдзены ў парадку. Прыхаджан 480 душ мужчынскага і 490 жаночага полу. Мясцовасць у Лунінцы вясёлая..."

Па апісанні 1879 г., драўляная царква мела выгляд працяглага крыжа з трыма купаламі, "покрытых английской жестью", дах царквы быў гонтавы, не вельмі трывалы, чырвонага колеру. Двое ўваходных дзвярэй, тры рады вокнаў, вонкавыя і унутраныя сцены без афарбоўкі, яшчэ моцныя, столь — зводчатая, дашчатая, унутраная плошча памяшкання — 35 кв. сажняў. Царква мела трох'ярусны дашчаты іканастас, пафарбаваны ў белы колер з 24 іконамі "не вельмі харошага жывапісу" ў пафарбаваных рамах. Асобнага памяшкання для рызніцы не было. Усё адзенне свяшчэнніка для службы размяшчалася ў шафе. У наяўнасці было 13 не вельмі добрых і дарагіх рыз, з іх толькі 4 новых. Ацяпленне адсутнічала. Прастол адзін у імя Узвіжання Чэснага Крыжа. Царкоўнага посуду дастаткова, хаця ён не ўяўляў каштоўнасці. Мела два Евангеллі, але не было "псалтыри общей и месячных миней". Усе царкоўныя кнігі былі старажытнага друку і вельмі старыя.

На асобна пабудаванай званіцы мелася чатыры званы. Прыход царквы — вёскі Лулінец і Мелясніца, былыя валоданні Дзяцелавіцкага манастыра. Прыхаджан на той час — "мужчынскага полу 523 і жаночага — 496 душ. Усе сялянскага саслоўя. Займаюцца земляробствам, пчалярствам, сплавам плытоў, а ў рэлігійных адносінах заслугоўваюць пахвалы". Прычт тады складаўся з настаяцеля царквы — свяшчэнніка Андрэя Бярнадскага, які закончыў Мінскую духоўную семінарыю і служыў у Лулінцы з 1868 г. У вышэйшых духоўных колах ён карыстаўся аўтарытэтам і ў 1875 г. быў выбраны членам Благачыннага савета 2-ой акругі Пінскага павета. З 1861 г. на пасадзе псаломшчыка знаходзіўся Мікалай Былінскі.

Гадавы даход царквы складаў 70 рублёў. Храм меў сваюз ямлю: 3,5 дзесяціны прысядзібнай, ворыўнай і сенажаці (у 6 участках, адзін з якіх знаходзіўся ў раёне цяперапшяга аэрадрома, а другі — на месцы завода"Палессеэлектрамаш") — 71 дзесяціну, няўдобіц — 5,5.

Свяшчэннік жыў у хаце, якая была пабудавана ў 1871 г., меўся таксама свіран, тры хлявы для жывёлы, гумно і хлеў для экіпажаў. Псаломшчыку былі выдзелены хата і два хлявы. Аднак пабудовы гэтыя былі вельмі старыя, і камісія епархіі вырашыла забяспечыць прытч новымі будынкамі.

У прыходзе мелася штатнае народнае вучылішча. Сярод насельніцтва Лулінца толькі 5 працэнтаў жыхароў былі пісьменнымі. Багадзельня адсутнічала. Царкоўнапрыходскае папячыцельства было створана ў 1877 г. і выбіралася на трохгадовы тэрмін. Яго старшынёй стаў свяшчэннік А. Бярнадскі (які выконваў гэтыя абавязкі да 1900 г.), а членамі — настаўнік народнага вучылішча Іван Палхоўскі, сяляне Іван Санюковіч, Сцяпан Харытановіч, Парфен Чарнавокі і Міхаіл Неўдах. Царкоўным старастам быў выбраны Карнілій Аляшкевіч. У 1887 і 1893 гг. на пасаду царкоўнага старасты выбіраўся лунінецкі селянін Фёдар Кацуба, а членамі прыходскага папячыцельства ў 1894 г. былі сяляне Даніла Чарнавокі, Павел Жук, Васіль Галоўніч, Сцяпан Аляшкевіч. Вядома яшчэ аб тым, што прыхаджане рабілі неаднаразовыя ахвяраванні на карысць храма грашамі ці рэчамі, што сведчыць аб высокай духоўнасці нашых землякоў. У 1887 г. падрадчык Віленска-Ровенскай чыгункі Барыс Арлоў ахвяраваў "в Лулилецкую церковь гробницу к плащанице и икону св. Николая на сумму 150 рублей". На наступны год, ужо стаўшы падрадчыкам Палескіх чыгунак, ён ахвяраваў у нашу царкву ківот (разную раму) коштам 50 рублёў да сваей жа іконы. Ветэрынарны ўрач Палескіх чыгунак Міхаіл Мігай падарыў храму трохсвечнік і лампаду на суму 50 рублёў. Ім абодвум была аб'яўлена ўдзячнасць Мінскай епархіі. У канцы 90-ых удзячнасць за ахвяраванні атрымалі царкоўны стараста Ф. Кацуба і члены папячыцельства за падарунак царкве адзення для свяшчэнніка і для прастола на суму 74 рублі і камендант станцыі Лулінец капітан Аляксей Аляксандравіч Шрэцерза за царкоўны посуд — "серебропозолоченную утварь 82-й пробы", а таксама некалькі метраў рознага атласу на суму ў некалькі сотняў рублёў.

У пачатку XX ст. насельніцтва Лунінца, які стаў буйной чыгуначнай станцыяй, значна ўзрасло. Адпаведна стала і больш прыхаджан. Старая драўляная царква, якая да таго ж патрабавала пастаяннага рамонту, ужо не адпавядала часу, таму паўстала пытанне аб будаўніцтве новага цаглянага храма на тым жа месцы, дзе стаяў стары. Вясною 1912 г. быў закладзены фундамент Лунінецкай Крыжаўзвіжанскай царквы, аб чым сведчыць медная шыльдачка, умураваная ў сцяну справа ад уваходных дзвярэй з наступным тэкстам: "...основана сия церковь в честь Воздвижения Честного и Животворящего Креста Господня при державе Богочестивейшего само державнейшего Государя нашего императора Николая II Александровича при Святительстве Высокопреосвященного Михаила Архиепископа Минского и Туровского Настоятельстве же священноиерея Николая. В лето от сотворения мира 7420 от Рождества же во плоти Бога Слова 1912 месяца Апреля в 17 день".

Яшчэ да закладкі першага царкоўнага каменя ў Лунінецкім прыходзе быў аб'яўлены збор ахвяраванняў на будаўніцтва новай царквы. I прыхаджане адгукнуліся на гэты заклік. Грошы паступалі ад тады яшчэ не шматлікіх служачых станцыі, настаўнікаў і вучняў вучылішчаў, ваенных прыватных асоб, уладальнікаў прадпрыемстваў, вясковых абшчын, паліцыі, прычым не толькі з Лунінецкага прыходу. Вялікія сродкі ахвяравалі Упраўленне Палескіх чыгунак, чыгуначнікі Лунінца, кіраўніцтва дэпо, станцыі (на той час у Лунінцы мелася чыгуначная царква — па лініі курсіраваў вагон-царква для задавальнення духоўных патрабаванняў веруючых). Так што царква сапраўды будавалася ўсенародна.

Але будаўніцтва працягвалася амаль 10 гадоў. Тлумачыцца гэта проста: першая сусветная вайна, германская і белапольская акупацыі, грамадзянская вайна, пастаянныя змены ўлады не садзейнічалі ўзвядзенню культавага храма. Шмат дыпламатычнага ўмення давялося выкарыстаць лунінецкаму свяшчэнніку Цімафею Дзюкаву, каб захаваць будаўнічы матэрыял і паціху працягваць узвядзенне храма ў полымі "сусветнага пажару".

Ў рэвалюцыйныя гады на плошчы ля царквы часта адбываліся мітынгі. Існуе некалькі тагачасных фотаздымкаў, якія адлюстравалі гэтыя падзеі, яны апублікаваны ў шэрагу выданняў. На заднім плане аднаго з іх праглядваецца драўляная царква. У пачатку 20-ых гадоў яе разабралі і прадалі ў нейкую вёску.

Вакол старой царквы былі размешчаны могілкі (цвінтар). Пры будаўніцтве новай царквы могілкі былі ліквідаваны, астанкі беражліва выкапаны і перазахаваны ў адной магіле пад алтаром новай царквы, толькі ў левым кутку царкоўнага двара пакінуты некалькі магіл свяшчэннікаў і ганаровых грамадзян Лунінца. Потым тут жа хавалі свяшчэннікаў з вёсак раёна. А на месцы алтара старой драўлянай царквы цяпер стаіць металічны крыж, абнесены драўлянай агароджай. Са старой царквы ў новую былі перанесены многія іконы, харугвы, посуд, якія захоўваюцца дагэтуль.

У 1905 г. царкве падарыла ікону Свята-Мікалаеўскае брацтва, якое дзейнічала пры храме з пачатку стагоддзя і набывала ва ўласнасць на ахвяраванні сваіх членаў шмат прадметаў культавага прызначэння. Ікона дагэтуль захоўвае надпіс пра гэта.

Яшчэ больш цікавая гісторыя іконы Святога Міколы-Цудатворца ў ківоце цёмнага дрэва, якая з'яўляецца уласнасцю Лунінецкага паравознага Дэпо. Набытая на грошы, сабраныя чыгуначнікамі, яна была ўстаноўлена пасля асвячэння прадпрыемства ў невялікім пакоі ля галоўнага ўваходу ў дэпо. Кожны дзень рабочыя і служачыя праходзілі на свае рабочыя месцы, верылі ў дапамогу і заступніцтва святога. Але пасля ўваходжання Лунінца ў склад Польшчы ў 20-ыя гады мясцовыя ўлады загадалі перадаць ікону ў царкву. Нягледзячы на тое што большасць працаўнікоў дэпо былі праваслаўнымі, над уваходам прымацавалі каталіцкі крыж.

Новая царква мела патрэбу не толькі ў культавых прадметах (іконах, харугвах, рызах, посудзе), але і ва ўнутраным упрыгожванні. Ва ўмовах пануючага рэжыму апалячання і акаталічвання насельніцтва праваслаўным прыхаджанам многае было не па сілах, але яны пераадольвалі цяжкасці па меры магчымасці ва ўладкаванні свайго храма.

Шырока вядомы нават за межамі Лунінца быў мебельшчык Сцяпан Ішчанка. Ён выдатна рабіў разьбу па дрэве і выканаў для новай царквы шмат рам і ківотаў для ікон, якія дагэтуль упрыгожваюць і алтар царквы. Яго сыны Міхаіл і Георгій распісалі столь над алтаром і намалявалі некалькі ікон. Таленавіты мастак Міхаіл скончыў прэстыжнае Віленскае вучылішча выяўленчага мастацтва, але незадоўга да ўз'яднання Заходняй Беларусі ў склад БССР перайшоў разам з братам "зялёную мяжу" па волі бацькі. Бацька не мірыўся з польскай уладай і жадаў сваім дзецям лепшай долі ў Савецкім Саюзе. На жаль, Міхаіл перад вайной быў рэпрэсіраваны і загінуў, а Георгію пашчасціла вярнуцца на радзіму і яшчэ доўгі час выкладаць маляванне і чарчэнне ў СШ № 1 і № 2 г.Лунінца. Можна толькі выказаць шкадаванне, што царкоўныя работы братоў Ішчанкаў пры чарговым рамонце былі знішчаны.

Лунінецкая царква славілася сваім хорам. Многія прыхаджане спявалі ў хоры на працягу дзесяцігоддзяў, мелі цудоўныя галасы. У горадзе ўсе ведалі Серафіму Бесан, якая не толькі спявала ў царкве ў даваенныя і пасляваенныя гады, але і стварыла ў 1939 г. самадзейны хор, які ўдзельнічаў ва ўсіх мерапрыемствах Савецкай улады. Асабліва памятаюць жыхары выступленні ў час першых выбараў.

У 1944 г. благачынны Лунінецкай акругі протаіерэй Кіпрыян Дылеўскі, з 1950 — Мікалай Яноўскі.

Па апісанні 1990 г., асноўны кубічны аб'ём, да якога з усходу далучаецца алтарная група памяшканняў з паўкруглай апсідай, з захаду — шатровая званіца, увянчаны чатырохсхільным шатром з 5 галоўкамі. Неатынкаваныя фасады ўпрыгожаны багатым дэкорам (аркатурны фрыз, плоскія фігурныя і конхавыя нішы, трохвугольныя франтоны).

Помнік архітэктуры рэтраспектыўна-рускага стылю.

http://luninec.hmarka.net/pamiac/23.html

(Інфармацыю знайшоў Чувак А.А.)

ЛУНІНЕЦ. ЦАРКВА ЎЗВЫШЭННЯ СВЯТОГА КРЫЖА

Помнік дойлідства рэтраспектыўна-рускага стылю. Пабудаваная ў пачатку XX ст. ў заходняй частцы г. Лунінец (на скрыжаванні вуліц Шянерскай і Гагарына). Да асноўнага кубічнага аб’ёму з усходу далучаная паўкруглая апсіда з бакавымі рызніцамі, з захаду — шырокая трапезная і шатровая званіца, з бакоў — вузкія прыдзелы. Асноўны аб’ём завершаны пяццю купаламі. Неатынкаваныя фасады маюць багаты дэкор (аркатурны фрыз, плоскія фігурныя і конхавыя нішы, трохкутныя франтоны). У інтэр’еры пануе падкупальная прастора цэнтральнай залы.

Царква дзейнічае.

Г.А. Лаўрэцкі

http://szlachta.io.ua/s210970/doylidstva_belarusi._chastka_4_l-mensk._mehanichny_zavod